Gigabyte Z690 AORUS PRO review

Voordat ik deze review begin wil ik Gigabyte AORUS bedanken voor het beschikbaar stellen van dit moederbord. Ik had dit bord uitgezocht en wilde hem kopen om het Alder Lake platform te bekijken en te testen maar zij besloten voor mij een bord te regelen bij een bekende computerwinkel. Vandaar dat deze review als volledig gesponsord genoemd staat, wel zo eerlijk.

Verrassing! Intel heeft weer een nieuwe processorreeks op de markt gezet. Nu gebeurt dit wel vaker in computerland maar van wat ik mij kan herinneren is het voor het eerst dat een fabrikant twee verschillende soorten processoren op de mainstream markt zet binnen een jaar tijd. Begin 2021 hadden we namelijk de release van Rocket Lake, de 11e generatie processoren van het blauwe kamp. Bestaande borden op Socket 1200 konden gebruikt worden maar er kwamen ook nieuwe borden uit die ondersteuning gaven voor PCIe Gen.4. Echter zet Intel in hetzelfde jaar Alder Lake op de markt: een nieuwe processorreeks op een nieuw socket. Dit betekent dat bestaande borden niet werken met deze processoren. Er is met deze nieuwe reeks CPU’s ondersteuning voor PCIe Gen5 en DDR5, de nieuwe geheugenstandaard. Maar er worden ook genoeg borden gemaakt waar DDR4 op geplaatst kan worden, aangezien dit ook werkt met deze processoren.

Elke keer wanneer Intel (of AMD) een nieuwe processor met daarbij nieuwe chipsets op de markt zet komen er ook nieuwe moederborden op de markt. Dat is met deze generatie uiteraard niet anders. Zelfs in tijden dat er zware chiptekorten zijn komen de verschillende merken met een compleet arsenaal aan nieuwe mamaplankjes, ieder met nieuwe features en de daarbij behorende prijs. Gigabyte is één van die fabrikanten die niet mag ontbreken en hebben op het moment van schrijven maar liefst 69 verschillende moederborden voor het nieuwe Intel platform uitgebracht. 31 op het Z690 platform, 28 op het B660 platform en 10 gebaseerd op de H610 chipset. Hier zitten echter ook de diverse revisies tussen. Het is wel een enorme hoeveelheid!

Het bord wat we vandaag gaan behandelen is de Gigabyte Z690 AORUS PRO. Dit is een middenmoter bord in het arsenaal borden wat Gigabyte te bieden heeft op het Z690 platform. Het bord ondersteunt uiteraard Alder Lake maar slikt ook DDR5 geheugen en ondersteunt PCIe 5.0 waarvoor er op het moment van schrijven nog niets voor te krijgen is. De prijs van dit bord? Voor ongeveer €300,- kun je eigenaar worden van dit bord. Maar wat krijg je voor dat geld precies terug? Daar gaan we achter komen in deze review

• Chipset
• Specificaties
• Unboxing
• Aansluitmogelijkheden
• Uefi
• Prestaties
• Software
• Overklokmogelijkheden
• Conclusie

Met de komst van Alder Lake is er wederom een nieuwe chipset in het leven geroepen. Logischerwijs is deze voor de high-end moederborden omgedoopt tot Z690, de opvolger van de 590 reeks. Deze chipset ondersteunt op het moment alleen processoren van de 12e generatie, gemaakt voor Socket 1700. Voor het eerst sinds jaren is het formaat van de processoren aangepast en passen oudere varianten niet eens op het bord.

De grootste wijziging voor de processoren is dat er gebruik gemaakt wordt van P-Cores (Performance) en E-cores (Efficiënt). De P-cores zijn de snellere cores die hyper threading ondersteunen en werken wanneer er veel gevraagd wordt van een processor terwijl de E-cores de zuinige cores zijn die werken als er taken zijn die niet zoveel performance vragen en zo zuiniger zijn.

Maar ook bij de chipset zijn er de nodige wijzigingen terug te vinden ten opzichte van de vorige generatie. Bij Z590 was er al PCIe 4.0 aanwezig maar dit kwam vanuit de processor. Nu zit het ook op het moederbord zelf wat zorgt voor nog meer aansluitingen. Maar ook de DMI bus tussen de processor en chipset heeft een upgrade gehad. Deze is van versie 3.0 naar 4.0 gegaan waardoor er nog snellere communicatie plaats vindt tussen processor en chipset. Nog een upgrade op chipset vlak: standaard is er Wi-Fi 6E aanwezig waarbij eerder versie 6 in de chipset zat.

Wat helemaal nieuw is, is de ondersteuning voor zowel DDR4 als DDR5 geheugen. Nu zullen de goedkopere modellen borden gebruik maken van DDR4 aangezien dit op het moment nog goedkoper is om te implementeren. Maar het feit dat beide soorten ondersteund worden is bijzonder te noemen. Overigens is het wel zo dat beide varianten nooit op één en hetzelfde bord geprikt kunnen worden.
In bovenstaand schema is goed te zien welk onderdeel van de processor en de chipset af komt. Tevens is te zien dat fabrikanten nog een aantal extra dingen kunnen toevoegen zoals een 2.5 Gbit Ethernet aansluiting. Het laatste opvallende is dat de processor PCIe 5.0 ondersteunt. Er is echter nog geen apparaat op de markt dat deze standaard ondersteunt maar een stukje toekomstbestendigheid is nooit weg.

Terug naar boven

We beginnen met een overzicht van de specificaties van dit bord:

Het is een enorme lijst met informatie maar gelukkig hoeft niet alles gelezen te worden. Het is een moederbord bedoeld voor de 12e generatie (en de toekomstige 13e generatie) Intel processoren die geplaatst worden op een socket met 1700 pinnen. Het bord heeft vier DDR5 sloten die op het moment van schrijven een snelheid van maximaal 6200 MHz ondersteunen. Echter kan deze snelheid middels BIOS updates nog verhoogd worden. Er is ruimte voor maximaal 128 GB aan geheugen wat voorlopig genoeg zou moeten zijn. Op het bord kunnen in totaal vier M.2 SSD’s geplaatst worden die allemaal PCIe 4.0 ondersteunen. 5.0 is nog net te nieuw en de eerste PCIe 5.0 zijn pas net aangekondigd. Deze 5.0 ondersteuning zien we al wel bij het bovenste PCIe slot maar ook hier geldt: er is nog geen apparaat die het ondersteunt. Dit zal echter niet lang meer duren. Qua connectiviteit hebben we één RJ45 poort die een snelheid van 2.5 Gbit/s ondersteunt en voor draadloos internet er is WIFI 6 aanwezig. Hiervoor levert men een aparte antenne mee.

Voor de Z690 generatie heeft Gigabyte flink uitgepakt om de beste prestaties neer te zetten, ongeacht het moederbord. Zo is er het VRM ontwerp wat bestaat uit 16 90A fases voor de Vcore, 1 60A fase voor de geïntegreerde videokaart en 2 70A fases voor PCIe en geheugen controller. Dit alles om het bord zo stabiel mogelijk te laten draaien. Uiteraard mag de ondersteuning voor PCIe 5.0 niet ontbreken. De mogelijkheid hiervoor komt dan wel uit de processor maar dan moet het bord er nog wel mee overweg kunnen. Ook is er nog ondersteuning voor Raid bij de PCIe SSD’s en is de BIOS geoptimaliseerd om zo goed mogelijk met de P- en E-cores overweg te kunnen.

Een goede koeling is ook belangrijk om een systeem stabiel te laten draaien. Daar heeft Gigabyte ook aan gedacht met zijn moederborden. Het hele bord is voorzien van heatsinks om de VRM’s en de SSD’s te koelen. Deze heatsinks maken gebruik van thermal pads die 5W/mK kunnen koelen wat genoeg zou moeten zijn voor deze chips. Ter vergelijking: koelpasta op een processor is over het algemeen 7 of 8W/mK. Om de temperatuur van de SSD’s goed onder controle te houden zijn er aan beide kanten thermal pads geplaatst. Dit aangezien er aan beide kanten chips kunnen zitten die erg warm kunnen worden. Wordt deze te hoog dan zakken de prestaties van de SSD in.

Natuurlijk is het uiterlijk niet het meest belangrijke van een moederbord maar aangezien er steeds meer kasten met een raam zijn gaat het wel mee tellen. Ook daar denkt AORUS aan en wilt gebruikers zoveel mogelijk de kans geven een bord naar hun eigen hand te zetten. Zo heeft men RGB Fusion om de verlichting te bedienen die op het moederbord zit en van de randapparatuur en LED strips of ondersteunde apparatuur die op de connectoren aangesloten zijn. Natuurlijk mag het uiterlijk van de BIOS niet ontbreken die helemaal in de AORUS stijl is. Voor deze borden zijn er een aantal wijzigingen gedaan waardoor het makkelijker wordt instellingen aan te passen en wijzigingen te zien voordat je ze ook daadwerkelijk op gaat slaan.

Wil je nog meer lezen over dit moederbord dan kan dat op de pagina van Gigabyte.

Terug naar boven

We pakken de doos er een bij en gaan bekijken wat er allemaal in de doos zit.

• 

• 

• 

• 

Een element wat niet te missen is op de doos is de adelaar. Deze staat over bijna de hele doos afgebeeld. Niet zo vreemd aangezien dit het logo van AORUS is. Deze naam staat ook links bovenin op de doos. Onderaan zien we de naam van het bord met aan de rechterkant de vermeldingen van PCIe 5 en DDR. Op de achterkant van de doos zien we een overzicht van het bord en het I/O gedeelte achterop. Onderin staan wat specificaties en rechts zien we een aantal van de features die het bord bevat. Op de zijkant van de doos staat wederom de naam. Maken we de doos open dan zien we daar het bord liggen die verpakt is in een antistatische zak.

• 

• 

Halen we het bord met het karton uit de doos dan zien we daar in eerste instantie in het midden een paar boekjes liggen. Links en rechts van de boekjes zitten een paar flappen die omhoog gehaald kunnen worden. Daaronder liggen de accessoires verstopt. Het karton is ook helemaal uit de doos te halen zodat je nog makkelijker bij de spullen kan die Gigabyte bij het bord levert.

Wanneer we alles uit de doos halen en mooi neerzetten op de tafel dan zien we dat dit toch aardig wat dingen zijn. De volgende zaken worden mee geleverd:

• Gebruikers handleiding
• Installatie handleiding in meerdere talen
• Franstalige flyer over het aansluiten van apparatuur
• AORUS casebadge
• WiFi antenne
• 4 * SATA kabels, waarvan 2 met een 90 graden bocht
• 4 M.2 schroefjes
• G Connector
• 2 * Temperatuursensor
• 1 * Geluidssensor
• 1 * RGB LED verlengkabel

De lijst met accessoires zijn wel de dingen die je standaard bij een moederbord mag verwachten. De M.2 schroefjes zijn nodig om de SSD’s op hun plek te houden, ook al wordt deze functie voor een groot deel ingevuld door het thermal tape (hier later meer over). De G connector zorgt ervoor dat de aansluitingen van de kast makkelijk in één blokje geprikt kunnen worden, waarna het blok in zijn geheel op het bord geprikt kan worden. Een handige toevoeging.

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Dan wordt het tijd om het bord er weer bij te pakken. Deze ligt keurig in het karton, verpakt in een anti statische zak. Halen we het bord uit de zak dan valt deze wat beter te bekijken. We zien dan dat de accenten voornamelijk zwart en grijs zijn. Het tijdperk dat de kleuren van een moederbord af spatten ligt alweer even achter ons. Tegenwoordig is het uiterlijk aan te passen via RGB verlichting. Het bord zelf ziet er strak uit. Een groot deel van het bord is bedekt met heatsinks om de verschillende componenten van voldoende koeling te kunnen voorzien. Deze heatsinks zijn voorzien van diagonale lijnen om toch nog iets van een speels accent mee te geven aan het bord.

• 

• 

• 

Als we het bord beter gaan bekijken dan zien we een paar AORUS verwijzingen die op het bord zijn aangebracht. Als eerste het plaatje op het socket. Daar zien we de adelaar terug met de slogan: “Team Up, Fight On”, de spreuk van dit submerk. De AORUS benaming zien we ook op de cover van de aansluitingen die achterop het moederbord zitten. Dit deel is verlicht en de kleuren zijn aan te passen. Wat niet verlicht is maar er toch mooi uit ziet is het adelaarshoofd op de southbridge heatsink. Deze is met diagonale lijnen getekend wat een mooi effect geeft. Daarboven staat wederom de slogan van AORUS. Op dit deel is helaas niets aan te passen, tenzij je zelf RGB toevoegt aan deze kant van het bord.

Op de achterkant van het bord zien we niets speciaals meer terug. We zien het socket van de processor zitten, de schroeven van de heatsinks en de M.2 sloten en de contactpunten van de verschillende onderdelen. De contactpunten van de PCIe 5.0 sloten en het geheugen zien we echter niet terug achterop, deze zitten in de traces van het bord verwerkt.

Terug naar boven

We gaan eens dieper in op de verschillende onderdelen van het moederbord.

• 

• 

• 

Als eerste zien we het socket wat er anders uit ziet dan de sockets van de vorige Intel borden. In plaats van een vierkant zien we hier een rechthoekig socket zitten. Dit komt omdat er veel meer pinnen op het moederbord geplaatst zijn dan in het verleden. Er moet toch ruimte voor komen dus heeft Intel ze op deze manier uitgelijnd. Dit betekent wel dat bestaande koelers niet zomaar meer gemonteerd kunnen worden. Voor veel koelers zijn er adapters uitgebracht maar een aantal andere koelers zullen niet meer gebruikt kunnen worden. Het mechanisme om de ILM te openen werkt ook iets anders. Voorheen kon je het klepje openen door de hendel naar boven te liften maar dit deksel opent de andere kant op. Rechts van het socket zien we de DDR5 sloten. Deze sloten zijn ook anders dan de voorganger en het is niet mogelijk om het oudere geheugen in deze sloten vast te zetten. De uitsparing zit namelijk op een andere plek. Onderop het bord zien we de PCIe sloten zitten. Het bovenste slot wordt door de processor aangestuurd en is een PCIe 5.0 slot. De onderste twee sloten worden aangestuurd door de chipset en zijn PCIe 3.0 sloten. Het is wel duidelijk te zien dat het bovenste slot anders is dan de overige twee sloten. Deze heeft namelijk een witte kleur mee gekregen terwijl de andere sloten zwart zijn.

De overige aansluitingen die we vinden op het bord zijn de volgende:

• 1 x 24-pin ATX main power connector
• 1 x 8-pin ATX 12V power connector
• 1 x 4-pin ATX 12V power connector
• 1 x CPU fan header
• 1 x water cooling CPU fan header
• 4 x system fan headers
• 2 x system fan/water cooling pump headers
• 2 x addressable LED strip headers
• 2 x RGB LED strip headers
• 4 x M.2 Socket 3 connectors
• 6 x SATA 6Gb/s connectors
• 1 x front panel header
• 1 x front panel audio header
• 1 x USB Type-C® header, with USB 3.2 Gen 2×2 support
• 1 x USB 3.2 Gen 1 header
• 2 x USB 2.0/1.1 headers
• 1 x noise detection header
• 2 x Thunderbolt™ add-in card connectors
• 1 x Trusted Platform Module header (For the GC-TPM2.0 SPI/GC-TPM2.0 SPI 2.0 module only)
• 1 x power button
• 1 x reset button
• 1 x Q-Flash Plus button
• 2 x temperature sensor headers
• 1 x reset jumper
• 1 x Clear CMOS jumper

• 

• 

We beginnen de rondleiding met twee van de belangrijkste aansluitingen van heel het moederbord: de 24-pins ATX connector en de EPS connectoren. De eerste voorziet het hele moederbord van stroom zodat alle onderdelen die erop geprikt worden ook daadwerkelijk gaan werken. De EPS connectoren voorzien de processor van stroom. Zo blijft de spanning namelijk wat stabieler dan dat de processor de stroom moet gebruiken die door het bord zelf geleverd wordt. Gigabyte heeft er voor gekozen om een 8-pins en een 4-pins connector te plaatsen. Op zich een aparte keuze aangezien je de 4-pins niet zoveel ziet. In theorie is deze connector niet nodig bij normaal gebruik maar wordt de processor overgeklokt dan is het fijn dat er net wat meer spanning aanwezig is dan standaard om de hogere vraag aan te kunnen. Beiden connectoren zijn van plastic en niet echt afgewerkt met versteviging.

• 

• 

• 

• 

Om een computer te laten werken is het handig als er een vorm van opslag aanwezig is. Om hier gebruik van te kunnen maken biedt AORUS een aantal mogelijkheden om schijven of SSD’s aan te sluiten. Als eerste zijn er rechts onderin zes SATA sloten te vinden waar 3.5 en 2.5 schijven op aan te sluiten zijn. Tevens is het mogelijk om, mocht je dat nog echt willen, een DVD brander erop te prikken. De poorten staan haaks op het bord waardoor het wegwerken van kabels vrij makkelijk is. Daarnaast zijn er ook nog vier M.2 sloten op het bord aanwezig waarvan het bovenste slot aangestuurd wordt door de processor en de onderste drie sloten aangestuurd worden door de chipset. Beide kanten van de SSD worden gekoeld door thermal pads. Alle vier de sloten ondersteunen PCIe SSD’s van de 4e generatie. Uiteraard kunnen oudere schijfjes ook gebruikt worden. Er is één slot aanwezig die ook M.2 SATA SSD’s aan kan, het tweede slot van boven. Alle SSD’s kunnen een maximale lengte hebben van 110 millimeter, iets wat niet altijd het geval is. Ten slotte is het mogelijk om de schijven in RAID te zetten om je gegevens beter te beveiligen of sneller te maken.

• 

• 

• 

Qua extra USB poorten zijn er vier headers aanwezig. De eerste connector die we zien is een USB 3.2 Gen 1 header, wat niet meer is dan de ouderwetse USB 3.0 connector genoemd wordt. Hier kunnen twee USB 3 poorten op aangesloten en gebruikt worden. De volgende aansluiting is de USB 3.2 Gen 2×2 Type-C connector. Hiermee kan de eventueel aanwezige Type-C connector voorop een kast gebruikt worden. Tot slot zien we een twee headers zitten waar in totaal vier USB 2.0 poorten mee gemaakt kunnen worden, zowel op de kast als in de computer zelf. Tevens is het mogelijk om deze headers te gebruiken voor de aansturing van een scherm of bijvoorbeeld een waterkoeler.

• 

• 

Wat bijna standaard is op moederborden is de plek waar de aansluitingen voor de kast zitten, namelijk rechts onderin. Gelukkig is deze layout op zo ongeveer elk bord hetzelfde zodat het makkelijk is om deze aansluitingen te verbinden. Mocht je er niet aan uit komen dan staat er onder de aansluitingen een diagram welke connector waar moet komen. En lukt het dan nog niet dan is het mogelijk om de meegeleverde G Connector te gebruiken zodat het aansluiten nog eenvoudiger wordt. Helemaal linksonder zien we de connector zitten die ervoor moet zorgen dat de audio poort op een computerkast ook daadwerkelijk werkt. Hier kan dan een headset of een speakerset op aangesloten worden.

• 

• 

Het bord zelf heeft niet echt veel RGB verlichting aan boord maar er zijn wel manieren om meer RGB toe te voegen. Op het bord vinden we namelijk twee maal een RGB en twee maal een A-RGB connector. De eerste set is rechts bovenin geplaatst, precies boven het geheugen. De tweede set is links onderin geplaatst naast de audio connector. De eerste set is handig voor de verlichting van een waterkoeling terwijl bij de tweede de kabels mooier weggewerkt kunnen worden in een kast. Wel zo handig. Belangrijk is wel dat de verlichting kan samenwerken met het RGB Fusion protocol anders is deze nog niet aan te sturen. Voor het aansturen van de verlichting wordt gebruik gemaakt van de RGB Fusion software, daar meer over verderop in deze review.

• 

• 

• 

Het bord voorziet ook in meerdere connectoren om ventilatoren, waterkoelers en waterpompen op aan te sluiten. Wel zo handig om de computer zo koel mogelijk te houden zodat de prestaties op pijl blijven. Er zijn maar liefst acht connectoren aanwezig op het bord om dit soort apparatuur mee te laten werken. Twee stuks zien we rechts bovenin zitten waarvan er één bedoeld is voor de processor ventilator en de ander voor een waterkoeler (ook wel CPU_OPT genoemd) Rechts naast de ATX connector vinden we twee connectoren die gebruikt kunnen worden door zowel ventilatoren als een pomp die bedoeld is voor waterkoeling. Onderin ten slotte vinden we nog vier headers die bedoeld zijn voor ventilatoren. Mochten dit er niet genoeg zijn dan kan er altijd nog gebruik gemaakt worden van een fan splitter.

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Dan zijn er nog een paar items op het bord te vinden die we nog niet besproken hebben en die niet zo makkelijk in een bepaalde groep vallen. Als eerste zien we dat er een paar knoppen op het bord geplaatst zijn. Een van de knoppen is bedoeld om het systeem aan te zetten. Deze licht op wanneer het bord spanning heeft. Handig voor op een testbank maar niet praktisch als het bord ingebouwd zit. Hetzelfde geldt voor de reset knop die we rechts onder zien. Dit is een kleine wit drukknopje in tegenstelling tot de aan/uit knop. Zo kan de machine herstart worden als hij is vastgeslagen. Onderin zien we nog een wit knopje zitten. Deze is bedoeld om de BIOS bij te werken, ook wanneer deze corrupt is geraakt. Belangrijk is wel dat er geen processor meer op het bord zit. Rechts bovenin zien we een debug LED die verschillende codes laat zien tijdens het opstarten. Als er een probleem is dan wordt dit kenbaar gemaakt dankzij een foutcode op dit display. Er zijn ook vier LEDs aanwezig die oplichten bij het opstarten, te weten CPU/DRAM/VGA/BOOT. Dit is echter maar een onderdeel en laat niet het precieze probleem zien als er iets fout gaat. Naast de SATA poorten aan de rechterkant zien we nog twee verschillende Thunderbolt connectors. Deze kunnen gebruikt worden om, zoals de naam al zegt, Thunderbolt aansluitingen op te prikken. Als laatste zien we onderin nog de TPM aansluiting die gebruikt kan worden als extra beveiligingslaag zodat anderen niet zomaar bij de data kan als de harde schijf in een ander systeem gezet wordt. Overigens is deze ook essentieel voor het gebruik van Windows 11.

Dan kijken we nog naar het I/O gedeelte van het bord. Het I/O shield is al voorgemonteerd dus dit kan niet vergeten worden tijdens installatie. Dit gedeelte bevat de volgende aansluitingen:

• 1 x USB Type-C® port, with USB 3.2 Gen 2×2 support
• 4 x USB 3.2 Gen 2 Type-A ports (red)
• 4 x USB 3.2 Gen 1 ports
• 4 x USB 2.0/1.1 ports
• 2 x SMA antenna connectors (2T2R)
• 1 x DisplayPort
• 1 x RJ-45 port
• 1 x Optical S/PDIF Out connector
• 2 x Audio jacks

De netwerkpoort is een 2.5 Gbit variant wat voorlopig voldoende zou moeten zijn voor de meeste consumenten. Die hebben over het algemeen een Gigabit netwerk in huis. Daarnaast kan de ook via Wi-Fi verbinden als de antenne erop geschroefd wordt. Mocht de BIOS geflasht moeten worden via Q-Flash dan staat hier aangegeven welke poort er gebruikt moet worden. Ook zien we maar twee audio connectoren: een microfoon en een line out. Er is analoog alleen ondersteuning voor een 2-kanaals speaker systeem. Wil je surround dan zul je gebruik moeten maken van de optische aansluiting.

Terug naar boven

Tijd om eens te kijken wat er zich allemaal in de software van het bord zelf zit.

De BIOS van dit moederbord heeft 2 verschillende modi: een Easy mode en een Advanced mode. In de Easy Mode zijn alleen de belangrijkste opties te vinden die met een simpele handeling aan te passen zijn. We zien bovenin wat informatie over het moederbord, de processor en het geheugen. In het midden staan de geheugenmodules en in welke sloten ze geplaatst zijn en de verschillende opslag apparaten met de daarbij behorende sloten. Onderin zien we de opstartvolgorde die ook aangepast kan worden, de ventilatoren/pompen die aangesloten zitten en een aantal opties/functies die er zijn. Een van de functies is de Advanced Mode waardoor er veel meer opties getoond worden. Dit is overigens ook de mode die je standaard te zien krijgt.

Het eerste wat je krijgt te zien in de Advanced Mode is het kopje Tweaker. Daarin staan een aantal instellingen die vooral bedoeld zijn om mee over te klokken. Dit stuk bekijken we daarom ook in het kopje overklokken en slaan we het voor nu over.

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Onder het tabblad “Settings” zien we een paar menu’s die te benaderen zijn. Kijken we naar Platform Power dan zien we een aantal instellingen die betrekking hebben op het uit- en aanzetten van de computer. Zelfs het inschakelen van de computer op een bepaalde tijd is mogelijk. Onder het tabblad I/O ports zijn verschillende apparaten of functies te vinden met bijbehorende instellingen of informatie. Denk aan de netwerkpoort, het geluid of de Re-Size Bar ondersteuning. Je kunt hier ook bepalen of je het app center automatisch wilt laten installeren na het installeren van je besturingssysteem. Tevens kan Legacy USB ondersteuning ingeschakeld worden als je nog een oud apparaat hebt. Wil je het MAC adres van je netwerkkaart weten of de gegevens van je SSD dan zijn deze hier ook op te vragen. Of moeten de harde schijven gewisseld kunnen worden terwijl de machine aan staat? Ook dat is hier in te stellen. Bij Miscellaneous zien we nog een paar losse opties staan die nergens anders geplaatst kunnen worden. Zo kunnen de LED’s uitgezet worden maar ook de functie van de reset knop kan aangepast worden. Ook kan de snelheid van de PCIe links aangepast worden. Bij PC Health Status kunnen we de voltages van de verschillende componenten zien.

• 

• 

In het scherm System Information wordt informatie over het systeem getoond. Hier kunnen tevens de taal, datum en tijd ingesteld worden. Onder Plug In Devices zie je welke apparaten er aangesloten zijn op de PCIe sloten en de M.2 sloten. Met Q-Flash is het mogelijk de BIOS bij te werken naar een nieuwere versie. Over het algemeen is dit niet perse nodig. Echter worden er wel eens patches en betere ondersteuning voor bijvoorbeeld geheugen uitbracht en dan is het toch fijn om het bij te werken. Het gebeurt wel eens dat borden daarna niet meer werken maar gelukkig zijn daar ook oplossingen voor. Met Q-Flash is het mogelijk de BIOS opnieuw te laden zonder CPU in het socket. Wel zo handig.

• 

• 

Onder Boot zien we de verschillende opties waarmee de computer opgestart kan worden. Tevens kan ingesteld worden dat de Num Lock aan moet staan en of je een logo in beeld te zien krijgt bij het opstarten. Sommigen willen dat wel, anderen weer niet. Hier is ook Secure Boot in te schakelen, iets wat nodig is voor Windows 11. Als laatste kan ook een wachtwoord ingezet worden als je niet wilt dat anderen in je computer gaan neuzen terwijl je er niet bent. Bij Save & Exit kunnen de opties opgeslagen worden, de standaard instellingen ingeladen worden of profielen opgeslagen en weer opgeroepen worden. Dit is vooral handig als je veel aanpassingen gaat maken aan de BIOS voor bepaalde situaties en ze later weer opnieuw wilt gebruiken.

• 

• 

Met F11 komen we in het Favorieten scherm terecht. Deze staat tevens helemaal aan de linkerkant van het scherm. Het is mogelijk om hier items aan toe te voegen zodat ze meteen terug te vinden zijn en aangepast kunnen worden. Dit scheelt weer zoekwerk later. Dan hebben we nog het Smart Fan 6 programma waarmee de snelheid van de ventilatoren en de pomp(en) ingesteld kunnen worden. Je kunt instellen of de koeling harder aan het werk gezet moet worden zetten of juist een stiller systeem wilt maken door alles langzamer te laten draaien.

Terug naar boven

Aangezien dit bord gebruik maakt van nieuw geheugen en een nieuwe processor zijn we overgestapt op een nieuwe testbench. Voor het benchmarken hebben we gebruik gemaakt van de volgende onderdelen:

• Intel Core i9 12900K
• 2 x 16 GB Kingston Fury Beast DDR5 5200 C40
• Western Digital Black SN850 500GB SSD
• Corsair iCUE H150i RGB Pro XT 360mm waterkoeler inc Socket 1700 schroeven
• Cooler Master MasterGel Pro V2
• Cooler Master Test Bench V2
• Cooler Master V-series 750W voeding

• 

• 

• 

• 

De tests zijn drie keer uitgevoerd om op die manier grote verschillen uit te sluiten. Mochten er toch verschillen zijn dan worden de tests opnieuw gedraaid. Het verbruik wordt gemeten met een Voltcraft Energy Check 3000 meter die het verbruik vanaf de stekker registreert. Dus alles wat op het moederbord wordt aangesloten, wordt meegerekend. We vergelijken de scores niet alleen met de eerder geteste borden maar ook met de Asus Z590-E Gaming Wifi bord waarbij gebruik is gemaakt van een 10850K en een 11600K van de vorige generaties.

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Zoals verwacht eindigt het bord tussen de andere moederborden die getest zijn op dit platform. Op zich is dit niet zo gek aangezien de resultaten over het algemeen afhangen van de processor, de chipset en het gebruikte geheugen. Aangezien dit gelijk is in alle tests is het verschil miniem. Zowel de chipset als de processor worden aangeleverd door Intel dus dat verklaart wel iets. Soms staat de AORUS Pro bovenaan, soms onderaan in de lijst met borden. Het bord kan in ieder geval aardig meekomen.

Windows 11

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Wat we ook eerder zagen is dat het verschil tussen Windows 10 en Windows 11 niet echt groot is. Alleen onder PC Mark 10 zien we een verschil ontstaan en dat komt weer door het onderdeel Digital Content Creation. Deze lijkt op Windows 11 veel beter te draaien dan op Windows 10. Ook de Productivity lijkt ietsjes soepeler te lopen. De rest van de scores zijn verwaarloosbaar. Wel zien we dat de scores op Singlecore wat slechter zijn en op Multicore wat beter. Wellicht dat het in games anders is maar deze hebben we niet getest op dit platform.

Kijken we ook nog even naar het verbruik van deze totale opstelling. We komen uit op 68 Watt wanneer de machine stil staat op het bureaublad en er verder geen activiteit is. Dit stijgt naar 327 Watt wanneer Cinebench gestart wordt voor een langere periode. Dit is een redelijk forse stijging maar niet in vergelijking met andere borden. De MSI Carbon weet namelijk 352 Watt te verbruiken. Daarbij gaat de temperatuur van de processor van 29 graden naar 90 graden. En dit in een omgeving waar de temperatuur standaard op 20 graden gekoeld wordt met een vaste airco. Dit geeft al aan dat de processor vrij warm wordt. Er is voor de koeling van de processor gebruik gemaakt van een 360 millimeter AIO koeler, iets wat in het verleden echt overkill geweest zou zijn. Nu is het echt om de temperaturen in bedwang te houden. De temperatuur van de VRM’s stijgt van een vrij warme 59 graden naar een hete 84 graden. Dit is flink hoger dan de concurrentie. Het bord kan het wel hebben maar het moet niet veel gekker gaan worden.

Terug naar boven

Elke fabrikant heeft tegenwoordig één of meerdere eigen software pakketten, elk met hun eigen doel. Gigabyte mag met hun submerk AORUS niet ontbreken en heeft daarom het App Center op zijn site gezet. Dit is eigenlijk een verzamelplek voor alle andere applicaties.

• 

• 

In het eerste scherm zie je normaal gesproken de programma’s die geïnstalleerd zijn. Nu zijn dat heel weinig: namelijk niets. Gaan we kijken naar het volgende tabblad dan zien we daar het scherm voor de Windows instellingen. Normaal wordt dit scherm geopend vanuit Windows zelf maar dit kan nu ook (deels) via deze software.

• 

• 

• 

• 

Als we rechts boven op het icoontje met het pijltje klikken controleert de software eerst of er updates zijn voor de verschillende programma’s. Als dit gedaan is worden de geïnstalleerde programma’s en services getoond. Maar zoals we net al zagen is er nog niets geïnstalleerd. Gaan we naar het “Recommended Installation” tabblad dan komt daar een hele grote lijst met tools tevoorschijn die te downloaden zijn. Verschillende drivers staan apart vermeld. Deze kunnen bijgewerkt worden als de behoefte er is. De programma’s zijn over het algemeen ook echt handig. Een paar voorbeelden zijn de SIV (System Information Viewer), de Easytune software voor het overklokken en uiteraard de RGB Fusion voor het aansturen van de verlichting. Let wel: er kunnen dingen tussen staan die standaard aangezet zijn en zo gedownload worden. Ook Third-Party tools kunnen aangezet zijn. Kijk goed wat je echt wilt installeren. Het kan zomaar gebeuren dat er iets geïnstalleerd wordt wat je helemaal niet wilt hebben.

Als de programma’s gekozen zijn dan gaat de tool zelf de software downloaden en installeren. Er kan soms een scherm of twee tevoorschijn komen maar deze verdwijnen ook vanzelf weer. Als de installatie voltooid is moet het App Center opnieuw starten. Is dit gedaan dan staan in het startscherm de geïnstalleerde programma’s weergegeven. We gaan de drie geïnstalleerde programma’s even kort behandelen.

• 

• 

• 

• 

Als eerste werpen we een blik op Easy Tune. Dit is het overklok programma van AORUS. Het overklokken van een processor kan geheel vanuit de BIOS maar sommigen verkiezen het overklokken via de software boven de BIOS. Op het moment dat je het programma start krijg je de melding dat overklokken buiten de specificaties van de fabrikant schade kan veroorzaken aan de hardware en dat dit NIET valt onder garantie. Let hier dus ook op. Het programma bevat vijf tabbladen waarbij het eerste scherm een aantal standaard profielen toont: “Eco”, “Default” en “OC”. Afhankelijk van welk profiel je kiest worden er een aantal instellingen aangepast zodat de gewenste snelheid ook gehaald wordt. Natuurlijk moet de koeling dit ook aan kunnen. Tevens kan er gekozen worden voor AutoTuning waarbij het moederbord zelf de processor gaat overklokken. Onderin het scherm zien we de BIOS versie en de snelheden van de processor, het geheugen en de interne grafische kaart (als die aanwezig is ten minste.) Het volgende tabblad bevat alle instellingen om een processor over te kunnen klokken. Denk aan de Base Clock, de multiplier van de diverse cores maar ook het voltage en het limiet op de stroomtoevoer. Bij Advanced DDR OC staan alle settings om het geheugen over te kunnen klokken. De snelheid is te bepalen maar ook of je XMP wilt inschakelen. Er kan ook gesleuteld worden aan de timings zodat de reactietijd nog sneller wordt. Maar te strak en je computer krijgt issues. Gaan we nog een tabblad verder dan kunnen we daar een paar instellingen voor wat betreft de stroomvoorziening aanpassen. Veel opties zijn echter niet aanwezig. In het Hotkey menu kunnen er toetsencombinaties ingesteld worden om snel van profiel te wisselen, als dit tenminste is ingeschakeld.

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Het volgende programma waar we naar kijken is SIV oftewel de System Information Viewer. Zoals de naam al doet vermoeden kun je met dit programma de prestaties van de computer in de gaten houden en nog wat aanpassingen doen om of de prestaties iets te verbeteren of de computer wat stiller te maken. Starten we voor het eerst het programma dan krijgen we een scherm te zien dat de software de ventilatoren wilt calibreren. Hij past van de verschillende apparaten (over het algemeen de ventilatoren) de snelheid aan op basis van geluid en warmte. Is dit gedaan dan zien we een scherm waarin we informatie vinden over de kloksnelheden, de processor, het moederbord en het gebruikte geheugen. Een tabblad verder zien we de automatische instellingen van Smart Fan. Hier kan gekozen worden uit één van de vier profielen. In het volgende tabblad kun je zelf aan de slag om alles af te stemmen als je dat zou willen. Nog een tab verder kunnen we instellingen bij welke limieten we een waarschuwing willen krijgen. Loopt het voltage te hoog op of de temperatuur dan wordt er een seintje gegeven dat iets niet helemaal loopt zoals het zou moeten. Bij het laatste tabblad is het mogelijk om een opname te maken van de prestaties van de verschillende meetpunten. Deze zijn onafhankelijk van elkaar uit te zetten.

• 

• 

Als laatste hebben we nog RGB Fusion. Met dit programma kan de verlichting op het moederbord en van de randapparatuur aangestuurd worden. Dit geldt dus ook voor de apparaten die op de RGB headers zitten (denk aan ventilatoren en LED strips), videokaarten, en randapparatuur zoals toetsenborden, muizen en headsets worden aangestuurd. Alle verlichting kan zo keurig op elkaar afgestemd worden zonder meerdere programma’s te moeten gebruiken. Kies het losse onderdeel of koppel de apparaten kies de stijl die je zelf wilt en de kleur. Het bord zelf heeft niet veel verlichting aan boord. Alleen het AORUS logo op de I/O cover heeft iets van verlichting zitten, voor de rest moet er zelf voor verlichting gezorgd worden.

Terug naar boven

• 

• 

De AORUS Pro is in het bezit van een Z690 chipset. Dit betekent dat het prima mogelijk is om een Intel processor uit de K reeks over te klokken. Andere processoren zijn niet over te klokken aangezien Intel dit niet toe staat. Daarvoor heeft Gigabyte het bord voorzien van een 16 fase stroomontwerp die per fase maar liefst 90 Ampere aan kan. Dit is erg netjes te noemen voor de prijs. Verder heeft Gigabyte een 8-pins en 4-pins EPS connector geplaatst om de processor van genoeg stroom te voorzien. Waarom er niet is gekozen voor 2 x 8-pins is onduidelijk, wellicht een kosten besparing. Nu zal het limiet van overklokken niet liggen in het feit dat er niet genoeg spanning is maar meer dat de processor veel te warm wordt. Let op: overklokken is niet geheel zonder risico, onderdelen kunnen onherstelbaar beschadigd raken.

• 

• 

• 

• 

Zoals we eerder al hebben gezien is er in de BIOS het onderdeel Tweaker. Hierin zijn alle overklok instellingen te vinden voor het overklokken van de processor, het geheugen en het aanpassen van de verschillende voltages. In het eerste scherm zijn al instellingen te vinden om de baseclock aan te passen, de multipliers van zowel de P-cores als de E-cores (moeten die wel op de chip zitten natuurlijk) en de snelheid van het geheugen. Tevens is XMP in te schakelen wat niets anders is dan een automatische overklok van de standaard geheugen instellingen. Ook kunnen de voltages van de processor en de geïntegreerde videokaart veranderd worden. Er zijn ook vier verschillende menu’s te vinden: Advanced CPU, Advanced Memory, DDR5 Voltage Control en Advanced Voltage Settings. Bij de CPU opties kan bijvoorbeeld Hyper Threading uitgeschakeld worden. Deze techniek kan bij sommige tests namelijk problemen geven en dan is het fijner om dit uit te hebben staan. Ook kan het aantal cores wat ingeschakeld is aangepast worden. Soms ook erg handig om die ene score te halen in een test. Tevens kunnen bepaalde beveiligingen uitgezet worden want je wilt zonder limieten je werk kunnen doen. Dit brengt uiteraard weer risico’s met zich mee.

• 

• 

• 

• 

Onder Advanced Memory zien verschillende items e horen bij het overklokken van het geheugen. De snelheid is aan te passen, de timings en het aantal pogingen dat een machine mag proberen te starten. Bij SPD Info is de informatie uit te lezen van het geheugen wat op dat moment op het moederbord zit. Dit zijn verschillende instellingen bij verschillende XMP profielen. Bij SPD setup is het vervolgens mogelijk de diverse SPD instellingen aan te passen waardoor de machine nog sneller kan werken. Deze instellingen zijn vervolgens op te slaan zodat ze later gebruikt kunnen worden. Nog meer instellingen zijn aan te passen in de Memory Channels Timing. Zet de waardes echter te strak en de machine start helemaal niet meer op en moet er een BIOS reset uitgevoerd worden om de pc weer aan te praat te krijgen.

• 

• 

• 

• 

Het laatste wat we tegen komen zijn voltage instellingen. Dit geldt zowel voor de processor als voor het geheugen. DDR5 heeft een eigen menu gekregen waar het voltage aangepast kan worden. Waarom is mij redelijk onduidelijk. Dit had ook gewoon onder het DRAM kopje kunnen vallen wat mij betreft. Onder Advanced Voltage Settingskunnen we de overvoltage waardes aanpassen als dat nodig is. Tevens is de loadline calibration hier in te stellen, mocht je willen dat het voltage wat constanter blijft op de processor. Het nadeel hiervan is wel dat de processor ook veel warmer wordt en dat is al een probleem an sich. Ook zijn hier weer beveiligingen uit te schakelen met het risico dat een chip kan springen.

Tijd om te testen hoe hoog we de kloksnelheid van de processor kunnen krijgen op dit bord en wat dit doet met de prestaties ten opzichte van een “normaal” systeem. We weten de Performance Cores op 5,1 GHz geklokt te krijgen en de E-Cores draaien stabiel bij een snelheid van 4,0 GHz. Het voltage kan daarbij verlaagd worden naar 1,27 Volt zonder dat dit problemen geeft. Dit verlagen van het voltage zorgt er wel voor dat de temperatuur van de processor over het algemeen niet zo hoog wordt. De stabiliteit wordt vervolgens getest in Cinebench R23. Deze tests worden gedraaid onder een kamertemperatuur van 20 graden. De temperatuur van de processor stijgt van 90 graden naar 95 graden. Dit valt eigenlijk best mee, de processor wordt in ieder geval niet gelimiteerd door de temperatuur. De temperatuur van de VRM’s stijgt van 84 naar 88 graden. Dit is nog steeds behoorlijk aan de hoge kant, ook al is het verschil met normaal niet zo groot. Wil je echter meer uit de processor halen dan is het aan te raden op zoek te gaan naar nog betere koeling.

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Of je ook veel hebt aan deze overklok valt nog te bezien. De multicore scores stijgen iets terwijl de singlecore resultaten iets dalen. Dit komt omdat we de processor een specifieke snelheid geven die iets lager ligt dan de boost snelheid van 1 core. Ook is niet bekend wat er gebeurt met de levensduur van de processor. Het verbruik van het complete systeem stijgt ietsjes van 327 naar 345 Watt. Let wel dat de resultaten kunnen verschillen per processor. Dit is nooit te vergelijken met jouw specifieke opstelling.

Terug naar boven

Met de komst van de Z690 chipset in combinatie met de nieuwe processoren hebben fabrikanten veel werk gehad met het maken van nieuwe borden. Nu is het elke release wel zo dat er nieuwe borden komen met nieuwe processoren maar deze release is het nog specialer. Intel heeft met Alder Lake de vorm van de processor aangepast waardoor er ook een nieuw socket op het moederbord geplaatst is. Nu brengt deze ontwikkeling mooie dingen met zich mee zoals DDR5 en PCIe 5.0 maar de koeling moet of aangepast of vervangen worden. Tevens zorgen de nieuwe technieken ook voor een hogere prijs van componenten. Wel is er in deze generatie ook nog ondersteuning voor DDR4 dus een fabrikant kan kiezen wat voor modules ze willen gebruiken op een bord.

De Z690 AORUS Pro is een bord wat gebruikt maakt van DDR5. Dit betekent dat er nieuwe modules gekocht moeten worden want de oude DDR4 past niet in het slot. Dit is wel aan de prijs en op het moment van schrijven is het niet veel sneller dan DDR4. Het is wel toekomstbestendig aangezien toekomstige borden voorlopig gebruik blijven maken van dit geheugen. Wat ook toekomstbestendig is, is het bovenste PCIe slot. Dit is een PCIe 5.0 slot wat voorlopig genoeg bandbreedte is. Meestal wordt hier de videokaart op geprikt maar die maakt nu nog geen gebruik van de volledige snelheid. Het kan ook zijn dat hier een kaart op geprikt wordt die zorgt voor extra opslag. Deze kan de snelheid wellicht wel compleet benutten. Dit slot is overigens verstevigd en anders gekleurd dus makkelijk te herkennen. De twee andere sloten zijn PCIe 3.0 x4 sloten waar overige uitbreidingskaarten op geprikt kunnen worden.

Over opslag gesproken: het bord ondersteunt vier M.2 SSD’s die allemaal PCIe 4.0 x4 en x2 aan kunnen. Helaas geen PCIe 5.0 SSD’s. Ze zijn er nog niet maar zou het nog toekomstbestendiger maken. Verder ondersteunt één slot ook M.2 SATA SSD’s. Daarnaast zijn er nog zes SATA-600 sloten op het bord te vinden waar 2.5 en 3.5 inch schijven op aangesloten kunnen worden. Of wellicht wil je nog gebruik maken van een interne DVD brander, die kan ook nog gebruikt worden. Mocht je nog meer willen dan zijn er in maar liefst 20 USB poorten tot je beschikking. 13 stuks zitten achterop het bord, de rest zijn mogelijk via de interne headers. De 2.0 headers worden ook wel eens gebruikt voor het aansturen van apparatuur binnen in de computer, zoals waterkoeling. Dit gaat wel ten koste van extra poorten. Qua netwerk is er één 2.5 Gbit beschikbaar en Wi-Fi 6. Geen 6E wat tegenwoordig gebruikelijker is.

Het bord heeft een Z690 chipset wat betekent dat hij gebruikt kan worden voor overklokken. Het bord is voorzien van een 16+2+1 stroomfase ontwerp waarbij de 16 fases voor de processor 90 Ampere aan kunnen. Dit is meer dan wat eerder geteste borden hebben. Dit helpt zeker bij het stabiel krijgen van de processor tijdens het overklokken. Echter is er meer nodig namelijk de koeling van de processor en de VRM’s. De processor is afhankelijk van de koeler die geplaatst wordt. De VRM’s worden standaard toch al wat warmer, wellicht juist door het gebruik van 90A fases. 88 graden is en blijft toch behoorlijk hoog. Om goed te kunnen koelen zijn er maar liefst 8 aansluitingen te vinden voor ventilatoren en waterpompen. De functies van de aansluitingen zijn allemaal aan te passen in de BIOS of de software. Het overklokken kan ook vanuit Windows gedaan worden maar de echte Die-Hard overklokker gebruikt liever de BIOS. Daar is een compleet tabblad met alle opties die nodig zijn om het maximale uit je machine te halen. Deze schermen werken fijn en opties zijn snel te vinden.

Het uiterlijk moet je aanspreken. Het bord is niet compleet zwart maar men heeft grijze heatsinks geplaatst wat toch voor kleurverschil zorgt. Tevens wordt er gewerkt met diagonale accenten en is de eagle te vinden rechts onderin. Dit alles geeft het bord een industriële look. Wat redelijk afwezig is op het bord is het gebruik van RGB. Zo is de adelaar bijvoorbeeld niet verlicht. De enige verlichting die te vinden is op het bord is de tekst AORUS op het I/O gedeelte van het moederbord. Wil je meer RGB verlichting dan ben je aangewezen op de headers die op het bord zitten. Deze verlichting is vervolgens aan te passen met de RGB Fusion software die in Windows geïnstalleerd kan worden. Dit moet via het App Center waar vervolgens programma’s te installeren zijn. Let wel op dat je geen programma’s mee installeert die niet wenselijk zijn zoals Norton. Deze programma’s kunnen handig zijn maar zijn niet perse nodig.

Als we in het kort dan even wat punten benoemen: het bord ziet er goed uit, de featureset is vrij compleet, genoeg koelmogelijkheden en 90A fase ontwerp voor een stabielere overklok. Dit zijn echt pluspunten. Zijn er dan geen minpunten? Zeker wel! Zo worden de VRM’s behoorlijk warm, is er geen PCIe 5.0 M.2 slot en zit er geen Wi-Fi 6E op het bord. Een minder erg punt is het feit dat er amper RGB is maar dit verschilt per persoon. Zoals in het begin gezegd: ik had zelf dit bord al uitgezocht maar kreeg het uiteindelijk. En het bord valt mij zeker niet tegen. Ik vind het persoonlijk echt een aanrader voor zijn prijs!

Mocht je op- en/of aanmerkingen hebben of iets te vragen, dan hoor ik het uiteraard graag. Mocht je dit een leuke review vinden, dan hoor ik het dit natuurlijk ook graag.

Het motiveert mij om nog meer reviews te maken.

Terug naar boven